Zapraszamy do zapoznania się z numerem 3(44)/2025 „Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej” pt. Communist Crimes in Court: Law, Justice, and Memory in Post-Communist Europe, red. M. Łaszewska-Hellriegel, Christoph-Eric Mecke. Poszczególne teksty dostępne są tutaj.
Ocena protestów w Radomiu w 1976 r. z perspektywy ekonomicznej analiza prawa
Dr Kajetan Górny
Uniwersytet Zielonogórski
Abstrakt w języku polskim: Celem artykułu jest wykorzystanie Ekonomicznej Analizy Prawa do oceny protestów, które wybuchły w okresie komunizmu w 1976 r. w Radomiu. Dodatkowym celem artykułu jest przybliżenie podstawowych założeń EAP i jej głównych nurtów. W publikacji wykazano, że skorzystanie z każdego z nurtów Ekonomicznej Analizy Prawa mogłoby doprowadzić do uniknięcia wybuch protestów. Wykazano, że podwyżki cen, które spowodowały protesty w 1976 r. w Radomiu były błędnym sposobem rozwiązania istniejącego problemu – z perspektywy Ekonomicznej Analizy Prawa. W artykule zawarto też z tej przyczyny postulat wykorzystania Ekonomicznej Analizy Prawa w procesie legislacyjnym w przyszłości. Oryginalność opracowania wynika z faktu, że w literaturze polskiej nie były do chwili obecnej podejmowane badania będące próbą wyjaśnienia zdarzeń w okresie komunistycznym za pomocą Ekonomicznej Analizy Prawa.
Słowa kluczowe: Protesty w Radomiu 1976, dobra osobiste, przestępstwa, Ekonomiczna Analiza Prawa
Język artykułu: polski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 156-166.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.156
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 28
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Finding legal approaches to dealing with the past after the fall of communism from the perspective of legal theory and comparative law
Dr hab. Christoph-Eric Mecke, prof. UZ
Uniwersytet Zielonogórski
Abstrakt w języku polskim: Artykuł porusza kwestię prawnego karania przestępstw, w szczególności przestępstw przeciwko życiu i wolności, które zostały popełnione w byłych państwach socjalistycznych Europy Środkowej i Wschodniej w imieniu państwa lub przynajmniej za jego milczącą zgodą. Kwestia ta jest omawiana w artykule z perspektywy teorii prawa i prawa porównawczego.
Po wyjaśnieniu pojęcia „zbrodni komunistycznych”, które w krajach takich jak Polska jest nawet pojęciem prawnym obowiązującego prawa, w pierwszej części artykułu przeanalizowano prawnoteoretyczne i prawnofilozoficzne problemy sankcji karnych za masowe naruszenia praw człowieka popełnione pod rządami prawa epoki socjalizmu. Jako prawnoteoretyczne bieguny w tym zakresie, przedstawiono stanowisko Gustawa Radbrucha z jego dwoma słynnymi formułami oraz stanowisko pozytywizmu prawnego Hansa Kelsena. Wskazuje, że w przypadku zbrodni komunistycznych można zastosować tylko pierwszą z dwóch formuł Radbrucha, „formułę niedopuszczalności”.
Perspektywa prawnoporównawcza jest przedmiotem drugiej części artykułu. Pokazuje ona, że spektrum prawa karnego dotyczącego przeszłości komunistycznej po 1989 r. waha się od stosunkowo systematycznego ścigania przynajmniej najpoważniejszych naruszeń praw człowieka, na przykład w przypadku zabójstw na dawnej wewnętrznej granicy Niemiec, do całkowitego zaniechania ścigania przez wymiar sprawiedliwości państw Europy Wschodniej, takich jak Rosja, Białoruś, Gruzja, Bułgaria czy Chorwacja. Tam, gdzie doszło do ścigania karnego, pojawiła się kwestia nie tylko przedawnienia, ale także zasady nulla poena sine lege. Zasada ta, która opiera się na rządach prawa, jest ważna nie tylko w odniesieniu do obowiązywania prawa ustawowego w czasach komunizmu, ale także w odniesieniu do różnych praktyk interpretacyjnych sądów w byłych państwach socjalistycznych [tłumaczenie – Redakcja].
Słowa kluczowe: ocena prawna zbrodni komunistycznych, postsocjalistyczne państwa Europy Środkowo-Wschodniej, pozytywizm prawny Kelsena, dwie formuły Radbrucha, rządy prawa, nulla poena sine lege
Język artykułu: angielski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 138-155.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.138
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 35
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
The forgotten genocide. Extermination of the Crimean Tatars
Prof. dr hab. Jacek Sobczak
Uniwersytet VIZJA
Dr hab. Ksenia Kakareko, prof. UW
Uniwersytet Warszawski
Dr hab. Maria Gołda-Sobczak, prof. UAM
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Abstrakt w języku polskim: Zamiarem autorów było przeanalizowanie działań organów władzy ZSRR w 1944 r. na Krymie wobec zamieszkałej tam ludności tatarskiej. Sformułowali przy tym tezę, że działania te zakwalifikować można jako ludobójstwo. Punktem wyjścia dla rozważań stała się analiza koncepcji R. Lemkina, który jako pierwszy posłużył się terminem „ludobójstwo” (genocid), opisując jego techniki, środki, cele i przyczyny. Dostrzeżono także pojawienie się w późniejszym czasie innych koncepcji odnoszących się do eksterminacji ludności, zauważając, że rozważania R. Lemkina legły u podstaw Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Przeanalizowano treść tej Konwencji oraz związany z nią dorobek Międzynarodowego Trybunału Karnego. W toku badań posłużono się w pierwszym rzędzie metodą formalno-dogmatyczną, zarówno w odniesieniu do wywodów R. Lemkina, jak i dokonując wykładni Konwencji, a także referując stanowisko Międzynarodowego Trybunału Karnego. Dokonując analizy językowej sięgnięto, choć w ograniczonym zakresie do metody hermeneutycznej, a w zakresie ocen działania aparatu represji ZSRR do metody aksjologicznego badania prawa. Przeprowadzone badania pozwoliło na sformułowanie wniosku, że deportacja ludności Tatarskiej z Krymu w 1944 r. wyczerpała wszelkie znamiona ludobójstwa.
Słowa kluczowe: ludobójstwo, Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, Tatarzy, Krym, deportacja, eksterminacja
Język artykułu: angielski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 119-137.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.119
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 30
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Criminalization of communist propaganda in the jurisprudence of the Supreme Court of the Second Republic of Poland
Mgr Kamil Słomiński
Uniwersytet Warszawski
Abstrakt w języku polskim: Zwalczanie propagandy totalitarnej to temat, który nadal stanowi wyzwanie dla prawa, w tym dogmatyki prawa karnego. Kryminalizacja propagandy totalitarnej odgrywa szczególną rolę w państwach dotkniętych totalitarnymi rządami. Polskie prawo przewiduje obecnie kryminalizację propagowania ideologii komunistycznej. Warto przedstawić, jak ta koncepcja kształtuje się na tle przepisów obowiązujących w II Rzeczypospolitej. Artykuł podejmuje zagadnienie kryminalizacji propagandy komunistycznej w II RP. Dokonano w nim analizy orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz poglądów doktryny z okresu 1918-1939 odnoszących się do badanego zagadnienia.
Słowa kluczowe: kryminalizacja, komunizm, propaganda, orzecznictwo, Sąd Najwyższy
Język artykułu: angielski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 107-118.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.107
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 34
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Zaprzeczanie zbrodniom komunistycznym – wybrane problemy
Dr Marek Derlatka
Uniwersytet Zielonogórski
Abstrakt w języku polskim: Przestępstwo określone w art. 55 ustawy z 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu nosi potocznie miano tzw. kłamstwa oświęcimskiego, choć obejmuje także zaprzeczanie zbrodniom komunistycznym. Celem mojego opracowania jest analiza podstawowych zagadnień występku tak zwanej mowy nienawiści w odniesieniu do „wypaczeń komunizmu”. Prawda o zbrodni katyńskiej przetrwała w polskim społeczeństwie mimo stalinowskiego terroru i komunistycznego fałszu. Prawo do prawdy historycznej, czy prawo do zadekretowania jednej dopuszczalnej wizji przeszłości, wolność słowa i wolność badań naukowych, czy te wartości można pogodzić? Odpowiedzi na takie pytania są pilnie poszukiwane, jednak, jak to często bywa w obszarze konfliktu różnych rodzajów wolności, mogą one budzić wiele kontrowersji.
Słowa kluczowe: zbrodnia komunistyczna, zaprzeczanie, prawo pamięci, tożsamość narodowa
Język artykułu: polski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 95-106.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.95
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 38
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Pojęcie działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego na gruncie tzw. ustawy lutowej
Dr hab. Dominik Bierecki, prof. AP
Uniwersytet Pomorski w Słupsku
Abstrakt w języku polskim: Działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest przesłanką odpowiedzialności Skarbu Państwa na gruncie tzw. ustawy lutowej. Pojęcie tej działalności nie jest definiowane przez ustawę. Celem artykułu jest wyjaśnienie tego pojęcia. Teza badawcza artykułu stanowi, że zwrot “działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego” ma charakter niedookreślony a przykłady z orzecznictwa pozwalają na ustalenie jego ram. Artykuł przedstawia warunki uznania danego zachowania za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Artykuł został przygotowany metodą dogmatycznoprawną.
Słowa kluczowe: działalność niepodległościowa, represje, odpowiedzialność Skarbu Państwa
Język artykułu: polski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 80-94.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.80
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 35
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Attempts to punish communist crimes throughout history: Failures and successes
Prof. dr hab. Adam Bosiacki
Uniwersytet Warszawski
Abstrakt w języku polskim: Artykuł ukazuje retrospektywne przedstawienie prób karania zbrodni komunistycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy aparatu państw komunistycznych od czasów wojny domowej w Rosji. Mimo że prób takich było niemało, pozostają one nieznane w świadomości społecznej. Dotyczy to w mniejszym stopniu ukaranych osób po upadku systemu komunistycznego w krajach Bloku Sowieckiego i poza nim (w Kambodży). Co oczywiste jednak, wymiar i skuteczność karania zbrodni komunistycznych trudno uznać za zadowalający i nigdy już takim wymiar ten nie będzie.
Słowa kluczowe: zbrodnia komunistyczna, Rosja, ZSRR, Blok Sowiecki, upadek komunizmu, dekomunizacja
Język artykułu: angielski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 70-79.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.70
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 36
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Utworzenie Instytutu Pamięci Narodowej jako organu właściwego w zakresie ścigania zbrodni komunistycznych i nazistowskich – analiza efektywności ustawy o IPN
Mgr Przemysław Pasierb
Uniwersytet Zielonogórski
Abstrakt w języku polskim: Celem artykułu jest analiza przesłanek, którymi kierował się ustawodawca przy utworzeniu Instytutu Pamięci Narodowej i dokonanie weryfikacji czy pierwotny cel został osiągnięty. Należy jednak pamiętać, że w demokratycznym państwie racjonalny prawodawca musi kierować się również nie tylko kategoriami skutku przyjmowanych przepisów, ale również ich efektywności. Przy zastosowaniu ekonomicznej analizy prawa zbadane ostało, czy zjawisko to występuje w zakresie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej.
W pracy wykorzystano metodę dogmatycznoprawną w celu zbadania rzeczywistego działania przepisów. Ponadto w artykule odnaleźć można również metodę empiryczną, która jest właściwa w celu zbadania przesłanek, którymi kierował się prawodawca podczas procesu legislacyjnego. Dzięki dostępnej dokumentacji udało się ustalić podstawowe założenia, które były wiążące dla projektodawców. Jak wynika z dostępnych dokumentów legislacyjnych ustawa o IPN została przyjęta w celu zwiększenia dynamiki postępowań w zakresie ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz rozszerzeniu definicji zbrodni z stalinowskiej o komunistyczne i wyodrębnieniu prokuratorów z prokuratury powszechnej. Należy podkreślić, że zasadniczą tezą badawczą pracy jest twierdzenie, iż powyższe nie zostało zrealizowane z zachowaniem zasad efektywności prawa, gdyż liczba spraw zakończonych jest niewspółmierna do poniesionych kosztów. Dodatkowo z uwagi na upływ czasu większość postępowań w ogólne nie będzie wszczynanych albo zakończy się umorzeniem ze względu na śmierć podejrzanych. Co zresztą wykazuje tendencja ostatnich lat. Należy podkreślić, iż w doktrynie nie została dotąd podniesiona powyższa problematyka, a tym bardziej nie została ona skonfrontowana z metodami zmierzającymi do ustalenia efektywności przepisów.
Słowa kluczowe: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, efektywność prawa, skuteczność prawa, ekonomiczna analiza prawa
Język artykułu: polski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 55-69.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.55
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 29
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
On the threats to democracy and the rule of law: The philosophy of total states in the views of Szymon Rundstein and Maciej Starzewski
Dr hab. Sławomir Tkacz, prof. UŚ
Dr hab. Aleksandra Wentkowska, prof. UŚ
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Abstrakt w języku polskim: Jednym z najważniejszych problemów podejmowanych w ostatnim czasie w piśmiennictwie jest zagadnienie zagrożeń dla demokracji i rządów prawa. Wskazuje się, że konieczność weryfikacji roli i zadań najważniejszych instytucji życia politycznego, w tym przede wszystkim państwa determinuje charakter i dynamika zmian zachodzących we współczesnym świecie. Zagadnienie zagrożeń dla demokracji i kryzysu rządów prawa niejednokrotnie było podejmowane w polskich pracach teoretycznoprawnych i dogmatycznych powstałych po 1926 roku. Ich autorzy, jak Szymon Rundstein, czy Maciej Starzewski niejednokrotnie podnosili zagadnienie niebezpieczeństw związanych ze zjawiskiem, które określane było mianem „tendencji antykonstytucyjnych”. Ogłoszone przez nich studia dotyczyły zarówno zagrożeń wewnętrznych, jak również niebezpieczeństw związanych z kształtowaniem się państw faszystowskich oraz państwa sowieckiego. Poczynione w tamtym czasie ustalenia są niezwykle aktualne. Dlatego też zasadne wydaje się przypomnienie, w kontekście wyzwań, z którymi mierzą się dzisiaj praktyka prawna i prawoznawstwo, sformułowanych niemal 100 lat temu konkluzji.
Słowa kluczowe: faszyzm, demokracja, rządy prawa, państwo totalne, autorytaryzm, prawa obywatelskie, totalizm nazistowski i sowiecki
Język artykułu: angielski
Opublikowano: Numer 3(44)/2025, s. 38-54.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2025.3.38
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 89
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.