Krytyczna analiza tezy o przydatności idei metafory konceptualnej w wykładni prawa

dr hab. Robert Piszko, prof. US

Uniwersytet Szczeciński

Abstrakt w języku polskim: Od czasu, gdy G. Lakoff i M. Johnson opublikowali książkę pod tytułem Metafphors We Live By, dostrzeżono metafory i ich rolę w życiu codziennym. Metafora przestała być odtąd środkiem tylko wyobraźni poetyckiej i ozdobą retoryczną. Zaczęła być postrzegana także jako forma ludzkiego myślenia, narzędzie poznania. Metaforę zaczęto dostrzegać w takich dziedzinach życia, w których była dotychczas nieobecna. Do dziedzin tych zalicza się też prawo. Entuzjazm autorów dostrzegających w prawie wielką rolę obrazowania metaforycznego nie jest jednak uzasadniony. Analiza podawanych w opracowaniach naukowych przykładów metafor w tekstach aktów prawnych wskazuje na zbytnią dowolność kwalifikowania pewnych wyrażeń jako metafor i dostrzeganie ich roli lub przydatności tam, gdzie jej nie ma – czyli także w tekstach prawnych i w wykładni prawa. Metaforami nazywa się w nich związki frazeologiczne oraz wyrażenia wcześniej metaforyczne, które w wyniku konwencjonalizacji czy leksykalizacji trwale utraciły ten charakter. Potencjalny efekt przyjęcia kognitywistycznej pespektywy był już wcześniej inaczej osiągany w naukach prawnych na oczekiwanym poziomie. Rezultaty wskazywane jako możliwe do osiągnięcia przy użyciu narzędzi kognitywistki nie są niczym nowym, a możliwość ich osiągania jest dyskusyjna albo niemożliwa. Metafora konceptualna może natomiast pełnić ważną rolę, jeśli chodzi uzasadnienie decyzji sądowych lub administracyjnych, treść podręczników prawa, wypowiedzi przedstawicieli doktryny odniesieniu do prawa Posługując się językiem kognitywistki, można w bardziej obiecujący sposób uczynić przedmiotem badań struktury radialne pojęć prawnych i etycznych, co może umożliwić współistnienie ludzi i sztucznej inteligencji. Materiał badawczy zbadano głównie przy użyciu metody analizy lingwistycznej.

Słowa kluczowe: metafora, związek frazeologiczny, motywacja konceptualna, struktury radialne, rozumowanie prawnicze, poznanie prawnicze, wykładnia prawa

Język artykułu: polski

Opublikowano: nr 2(39) 2024, s. 19-33.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2024.2.19

Ściągnij plik: Download

Liczba ściągnięć: 172

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Wyznaczanie temporalnych granic decyzji interpretacyjnej przez sąd (w świetle orzecznictwa sądów administracyjnych)

Dr Tomasz Grzybowski, Dr Marta Sarnowiec-Cisłak

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Abstrakt w języku polskim: Przedmiotem artykułu jest zagadnienie zmiany kierunku interpretacji w orzecznictwie sądowoadministracyjnym, która wywołuje niekiedy następstwa zbliżone do skutków prawodawczej zmiany stanu prawnego. Autorzy podejmują na tym tle próbę sformułowania opisu praktyki stosowania prawa, tj. przedstawienia argumentów jurydycznych wspierających decyzję o zakresie temporalnym zastosowania wyinterpretowanej normy prawnej, jak i rekonstrukcji tkwiących u ich podstaw założeń. Na przykładzie dwóch grup wybranych judykatów autorzy rozpatrują przypadki, w których argumentacja dotycząca czasowego zasięgu oddziaływania określonego kierunku interpretacji pojawia się w uzasadnieniach orzeczeń sądów administracyjnych. Przeprowadzona analiza potwierdza, że choć sądy te przyjmują zasadniczo założenie o retrospektywnym oddziaływaniu wykładni, to w sytuacji, gdy treść wywiedzionej normy prawnej zasadniczo odbiega od dotychczasowej praktyki interpretacyjnej, poszukują legitymizacji swoich działań poprzez uzasadnienie rozstrzygnięcia intertemporalnego wartościami konstytucyjnymi. Wartości te stanowią zasadnicze ramy interpretacji odzwierciedlające model kulturowy dominujący w rodzimej, prawniczej wspólnocie komunikacyjnej. W razie dostrzeżenia ryzyka naruszenia wartości leżących u podstaw zakazu retroakcji, takich jak pewność prawa, czy zasada zaufania do organów władzy publicznej, sądy wskazują racje przemawiające za limitacją temporalnego zakresu wykładni pro futuro, bądź przeciwnie – za jej działaniem ex tunc. Na tym tle retrospektywny skutek wykładni jawi się nie tyle jako konsekwencja dokonywanej wykładni, ile jako domniemanie interpretacyjne, które może zostać obalone bądź potwierdzone, jeżeli zostaną przedstawione argumenty, które pozwolą odnieść wykładnię tylko do stanów przyszłych albo które stanowią dodatkowe wsparcie dla twierdzenia o wstecznym zastosowaniu nowej wykładni.

Słowa kluczowe: zmiana interpretacji, granice temporalne, sądy administracyjne, retrospektywność, pewność prawa, zasada zaufania do organów władzy publicznej, uzasadnienie temporalne granice, decyzje interpretacyjne, orzecznictwo, sądy administracyjne, historia prawa, wykładnia prawa, pewność prawa

Język artykułu: Polski

Opublikowano: nr 2(39) 2024, s. 5-18.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2024.2.5

Ściągnij plik: Download

Liczba ściągnięć: 169

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Intencjonalistyczny charakter interpretacji Pisma Świętego i interpretacji prawa

Mgr Paweł T. SKOCZYKŁODA

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Abstrakt w języku polskim: Artykuł ma na celu komparycję procesu wykładni prawa z interpretacją Pisma Świętego. Opracowanie koncentruje się na zagadnieniu podejścia interpretacyjnego przyjętego na gruncie interpretacji w obu wymienionych gałęziach nauki. Odpowiednie podejście interpretacyjne przesądza o znaczeniu tekstu, co presuponuje właściwą jego interpretację. W ramach opracowania została podjęta analiza doktrynalnych założeń interpretacyjnych leżąca u podstaw procesu interpretacji prawa. Następnie zostaje ukazane, jaka koncepcja wykładni świętego tekstu znajduje uznanie w hermeneutyce biblijnej. Okazuje się, że pomimo tego, iż prawo, jak i Biblia w sposób oczywisty różnią się od siebie, to jednak zarówno teoria prawa jak i hermeneutyka biblijna wypracowały i w zdecydowanej mierze oparły się na tej samej koncepcji wykładni – na intencjonalizmie, utożsamiającym znaczenie wypowiedzi z jej znaczeniem zamierzonym przez autora enuncjacji. Przeprowadzone analizy pozwoliły na sformułowanie wniosku ogólnego, że jedynie intencjonalizm pozwala odkryć pełny i właściwy sens analizowanej wypowiedzi.

Słowa kluczowe: interpretacja, wykładnia prawa, egzegeza, Pismo Święte, intencjonalizm, tekstualizm

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 4(37)/2023, s. 98-110.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2023.4.98

Ściągnij plik: Download Liczba ściągnięć: 244

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Pewność prawa a zasada interpretatio retro non agit

Prof. UŚ dr hab. Agnieszka BIELSKA-BRODZIAK, dr Marek SUSKA

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Abstrakt w języku polskim: W nawiązaniu do badań Józefa Nowackiego nad zasadą lex retro non agit, autorzy artykułu podjęli refleksję na temat związków pomiędzy pewnością prawa a retroaktywną zmianą dominującej w praktyce wykładni przepisów prawa. Głównym przedmiotem zainteresowania uczyniono sformułowanie interpretatio retro non agit, funkcjonujące w kulturze prawnej, choć nieznane powszechnie we wspólnocie interpretacyjnej. Cele badawcze obejmowały: 1) ustalenie treści wiązanej lub możliwej do powiązania z tą zasadą w wypowiedziach orzecznictwa i piśmiennictwa, 2) zbadanie, czy istnieją podstawy, aby mówić o „związaniu” stosujących prawo to zasadą, i 3) określenie, dlaczego zmiany dominującej wykładni są w życiu prawnym postrzegane jako zło konieczne. Badania dały podstawy do wyróżnienia wąskiego i szerokiego ujęcia zasady interpretatio retro non agit, z dalszym powiązaniem z szerokim ujęciem tej zasady czterech jej możliwych wariantów. Ujęcie wąskie zakazuje uznawania zmiany dominującej wykładni za okoliczność pozwalającą wzruszać prawomocne orzeczenia sądowe lub ostateczne decyzje administracyjne. Ujęcie szerokie zaś – wprowadza domniemanie, że nie należy wiązać z pewnym faktem prawnym takich skutków prawnych, które wynikają wyłącznie ze zmiany wykładni dominującej w chwili, gdy miał miejsce ten fakt prawny. Rozważono także cztery możliwe rodzaje uzasadnień zasady interpretatio retro non agit – formalne, prawnonaturalne, kulturowe i instrumentalne. Najbardziej adekwatne z nich wydaje się to ostatnie, wiążące analizowaną zasadę z wartością pewności prawa. Przynajmniej niektóre elementy zasady mogą być jednak również przekonująco uzasadniane formalnie. Problematyka retroaktywnej zmiany wykładni jest dostrzegana w literaturze jedynie na marginesie innych rozważań, co autorzy opracowania uważają za niekorzystny stan rzeczy. Zasadnicze różnice między tworzeniem a stosowaniem prawa pozwalają jednak zrozumieć, że w praktyce udzielanie ochrony adresatom prawa jest w tych drugich sytuacjach znacznie bardziej skomplikowane.

Słowa kluczowe: pewność prawa, wykładnia prawa, jednolita linia orzecznicza, interpretatio retro non agit, retroaktywne prawo

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 3(36)/2023, s. 51-65.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2023.3.51

Ściągnij plik: Download Liczba ściągnięć: 222

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Spójność terminologiczna w systemie prawa – spojrzenie na problem interpretacyjny z perspektywy praktyki legislacyjnej

Dr Marek SUSKA

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Abstrakt w języku polskim: Celem artykułu jest określenie, czy wykładni prawa należy dokonywać z założeniem dziedzinowej czy globalnej spójności terminologicznej. Chodzi tu zatem o ustalenie, czy interpretator powinien domniemywać, że prawodawca „domyślnie” odsyła stosujących prawo jedynie do definicji legalnych zawartych w pewnej najogólniejszej ustawie w granicach jednej dziedziny prawa, czy też iż zawsze, niezależnie od dziedziny, prawodawca posługuje się jednolitą siatką terminologiczną. Źródłem wskazówek przydatnych do udzielenia odpowiedzi na to pytanie może być analiza praktyki legislacyjnej. W artykule dokonano, po pierwsze, rekonstrukcji wymagań, które legislatorom narzucają Zasady techniki prawodawczej. Po drugie zaś – przebadano kilkadziesiąt ustaw uchwalonych w Sejmie VII oraz VIII kadencji pod kątem występowania w nich „definicyjnych” odesłań do ustaw z tej samej dziedziny prawa oraz ustaw z innej dziedziny prawa. W ten sposób ustalono, że uprawnione wydaje się jedynie domniemanie zachowania w akcie prawnym spójności terminologicznej z definicjami legalnymi określonymi w ustawie podstawowej dla danej dziedziny prawa, którą należy rozumieć na sposób quasi-gałęziowy, a nie instytucjonalny. Określono także co najmniej niektóre przypadki, w których uzasadnione lub nieuzasadnione jest stosowanie „wyraźnych” odesłań w celu zasygnalizowania zachowania dziedzinowej lub globalnej spójności terminologicznej. Wyniki analiz mogą znaleźć zastosowanie w dyskusji nad znaczeniem dyrektywy języka prawnego w teorii i praktyce wykładni, a także w teorii i praktyce legislacji przy określaniu, kiedy potrzebne jest użycie przepisu odsyłającego do definicji legalnej.

Słowa kluczowe: spójność terminologiczna, przepisy odsyłające, język prawny, tworzenie prawa, wykładnia prawa, system prawa

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 1(34)/2023, s. 58-71

DOI: https://doi.org/10.36280//AFPiFS.2023.1.58

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 269

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Refleksje na temat dynamiczności i deliberatywności wykładni trudnych przypadków na przykładzie spraw dotyczących osób LGBTQ+

Prof. UŁ dr hab. Bartosz Wojciechowski

Uniwersytet Łódzki

Abstrakt w języku polskim: Artykuł rozważa liczne konteksty i wielopłaszczyznowość prawa do obywatelstwa, posiadania prawidłowego aktu stanu cywilnego, czy też korzystania z ulg bądź zwolnień podatkowych na takich samych zasadach jak inni obywatele, np. pozostający w związkach heteroseksualnych. Ukazuje ono, jak skomplikowane stało się orzekanie w sprawach, które ze względu na przedmiot regulacji powinny być względnie jednoznaczne i przewidywalne. Refleksyjność wykładni prawa pozwala uwzględnić nieeliminowalny aspekt jego zmienności, jak również płynność znaczenia pojęć i zwrotów użytych w tekście prawnym, co nakłada obowiązek odwołania się przez interpretatora do pozajęzykowych kontekstów wykładni, a więc do argumentów funkcjonalnych i systemowych. Autor wskazuje, że nie jest możliwe właściwe zrozumienie aktualnego kontekstu prawnego bez analizy kontekstu społecznego i kulturowego, zwłaszcza przy uwzględnieniu pluralizmu wartości jako modus vivendi społeczeństwa demokratycznego.

Słowa kluczowe: deliberatywność, LGBTQ, prawa podstawowe tożsamość, trudne przypadki, wykładnia prawa

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 4(33)/2022, s. 21-38

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2022.4.21

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 308

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Precedens jako argument w interpretacji prawniczej z perspektywy derywacyjnej koncepcji wykładni prawa

Prof. US dr hab. Agnieszka Choduń

Uniwersytet Szczeciński

Abstrakt w języku polskim: Celem artykułu jest ustalenie, czy w polskiej kulturze prawnej, w której precedens nie jest faktem prawotwórczym, może być on argumentem w procesie interpretacji prawniczej. W artykule przyjęto, że ustalenia na temat precedensu jako argumentu w interpretacji prawniczej należy zrelatywizować do konkretnej koncepcji wykładni prawa. Dlatego jako punkt odniesienia dla pojmowania „wykładni prawa” przyjęto derywacyjną koncepcję wykładni prawa. Wybór ten podyktowany był tym, że jest to: 1) koncepcja prezentująca kompleksowe podejście do wykładni prawa (zakładającej, że wykładnia kończy się po zastosowaniu trzech typów dyrektyw interpretacyjnych: językowych, systemowych i funkcjonalnych); 2) uwzgledniająca elementy realistyczne wykładni w postaci dyrektyw związanych wprost z ustaleniami interpretacyjnymi sądowej praktyki prawniczej; 3) przyjmująca, że wykładnia odgrywa określone role, ze względu na które można ustalić czy wynik przeprowadzonego rozumowania prawniczego mieści się w zakresie wykładni, czy też stanowi „nowość normatywną”. W wyniku przeprowadzonych rozważań ustalono, że w zależności od treści dyrektyw interpretacyjnych przyjętych w danej kulturze prawnej zależy, czy postępowanie organu stosującego prawo będzie miało charakter interpretacji czy prawotwórstwa, a w konsekwencji przesądzi o tym, jak kwalifikowane będzie powołanie się w procesie wykładni na wcześniejsze orzeczenia sądowe.

Słowa kluczowe: precedens, wykładnia prawa, role wykładni prawa

Język artykułu: angielski

Opublikowano: Numer 3(32)/2022, s. 19-33

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2022.3.19

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 336

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Uwagi na temat aksjologicznego wymiaru Konstytucji RP z 1997 r. i jej wykładni w świetle prac Profesora Piotra Winczorka

Prof. UŚ dr hab. Sławomir Tkacz, Prof. dr hab. Zygmunt Tobor

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Abstrakt w języku polskim: Artykuł stanowi rozszerzoną i uzupełnioną wersję wystąpienia przedstawionego w trakcie konferencji naukowej poświęconej Profesorowi Piotrowi Winczorkowi. Autorzy podjęli próbę rekonstrukcji teoretycznoprawnych poglądów autora w oparciu o jego wypowiedzi. W szczególności przedmiot prowadzonych badań stanowiły kwestie związane z aksjologią Konstytucji RP. W toku rozważań kolejno podjęto zagadnienia koncepcji porządku prawnego w świetle przepisów ustawy zasadniczej, wartości konstytucyjnych, zasad konstytucyjnych oraz źródeł prawa. Interesującym problemem akcentowanym przez P. Winczorka było to, czy ustawa zasadnicza powinna być oszczędna w kwestii manifestowania wartości. Uzupełnienie badań stanowiła analiza problematyki wykładni prawa w pracach P. Winczorka. Przeprowadzone analizy pozwoliły na sformułowanie wniosku ogólnego, że wiele problemów podjętych przez P. Winczorka znajduje odniesienie w aktualnych sporach konstytucyjnych. Dlatego warto sięgnąć do prac tego autora, którego wypowiedzi można traktować jako wykładnię autentyczną Konstytucji RP dokonywaną przez jednego z głównych jej twórców.

Słowa kluczowe: Piotr Winczorek, teoria prawa, wykładnia prawa, Konstytucja RP, wartości prawne, zasady prawa

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 1(30)/2022, s. 113-125

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2022.1.113

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 280

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Korpusy językowe jako narzędzie interpretacji prawa. Amerykańska teoria i praktyka

Prof. dr hab. Zygmunt Tobor, dr Mateusz Zeifert

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Abstrakt w języku polskim: W amerykańskiej praktyce orzeczniczej i teorii interpretacji dużą wagę przywiązuje się do pojęcia zwykłego znaczenia (ordinary meaning) tekstu prawnego. W celu ustalenia zwykłego znaczenia sędziowie odwołują się najczęściej do własnej intuicji lub do słowników – obie te metody nasuwają szereg zastrzeżeń, które od lat wyrażane były w literaturze. W ostatnich kilku latach sądy zaczęły w tym celu wykorzystywać również korpusy językowe. Korpusy językowe to elektroniczne zbiory autentycznych tekstów danego języka, które można analizować za pomocą narzędzi informatycznych (m. in. wyszukiwania, list frekwencyjnych, konkordancji, kolokacji). Badania korpusowe wymagają sporej wiedzy lingwistycznej i umiejętności technicznych, w zamian zaś oferują dane statystyczne, które mogą wiele powiedzieć m. in. na temat warstwy semantycznej języka. Użycie korpusów przez sędziów – najpierw sądów stanowych, później również federalnego Sądu Najwyższego – wywołało ożywioną dyskusję akademicką. W polskiej literaturze zagadnienie to nie było dotąd podejmowane, dlatego artykuł ma zasadniczo charakter sprawozdawczy. W pierwszej kolejności przedstawiony zostaje zarys językoznawstwa korpusowego. Następnie odtworzona jest historia wykorzystania korpusów przez amerykańskie sądy. Wreszcie, zreferowana zostaje amerykańska dyskusja na temat korpusów, ze szczególnym uwzględnieniem głosów aprobujących ich wykorzystanie i głosów krytycznych.

Słowa kluczowe: wykładnia prawa, językoznawstwo korpusowe, korpusy językowe, orzecznictwo amerykańskie

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 4(25)/2020, s. 80-90.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2020.4.80

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 505

Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z perspektywy kognitywnej teorii prototypu. Studium przypadku

Dr Mateusz Zeifert

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Abstrakt w języku polskim: Wątpliwości interpretacyjne w stosowaniu prawa rodzą się zazwyczaj z rozbieżności pomiędzy językiem przepisu a rzeczywistością pozajęzykową. Stanowią zatem problem kategoryzacji. W teorii prawa i praktyce prawniczej od stuleci dominowała klasyczna teoria kategoryzacji, zgodnie z którą kategorie pojęciowe dają się opisać za pomocą zestawu cech wystarczających i koniecznych. W latach 70-tych XX. wieku amerykańska badaczka, Eleanor Rosch, przeprowadziła szereg eksperymentów psychologicznych, które doprowadziły do zakwestionowania teorii klasycznej i stworzyły podwaliny teorii alternatywnej, znanej jako teoria prototypu. Wedle tego podejścia kategorie pojęciowe zorganizowane są wokół najbardziej typowych okazów (prototypów), a przynależność do kategorii mierzona jest podobieństwem do prototypu. Wiąże się z tym m. in. stopniowalność przynależności do kategorii i rozmycie ich granic. Artykuł zawiera przedstawienie zarysu teorii prototypu w wersji wykorzystywanej w językoznawstwie kognitywnym. Jej użyteczność dla teorii i praktyki wykładni prawa została przetestowana na kanwie wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, dotyczącego pojęcia piwa. W wyroku tym TSUE odmówił zdefiniowania pojęcia piwa poprzez ustalenie wymogów co do jego składu surowcowego i orzekł, że piwem jest produkt, który ma cechy organoleptyczne piwa. Taka definicja na gruncie teorii klasycznej jawi się jako tautologiczna, jednak znajduje teoretyczne uzasadnienie na gruncie teorii prototypu. We wnioskach autor wskazuje problemy badawcze, których podjęcie jest niezbędne dla rzetelnego wykorzystania teorii prototypu w prawoznawstwie.

Słowa kluczowe: kategoryzacja, semantyka, teoria prototypu, wykładnia prawa

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 2(23)/2020, s. 109-120.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2020.2.109

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 486