Prof. UAM dr hab. Michał Wendland
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Abstrakt w języku polskim: Główna różnica pomiędzy klasycznymi (zarówno antycznymi jak I średniowiecznymi) a nowożytnymi koncepcjami prawa naturalnego dotyczy założenia o jego nadprzyrodzonym (boskim) źródle. Wczesnonowożytne propozycje filozoficzne wykazywały skłonność do kwestionowania i stopniowego odrzucenia Boga lub jakiegoś innego bytu metafizycznego jako źródła prawa naturalnego. Niektórzy współcześni myśliciele (m.in. Bobbio, Habermas) określają to zjawisko jako przejście (modernizację, racjonalizację, „upozytywnienie”) od tradycyjnego prawa naturalnego w kierunku uprawnień naturalnych i praw człowieka.
Można wyróżnić przynajmniej trzy główne podejścia do problemu prawa naturalnego w XVII i XVIII wieku, a każde z nich było bardziej radykalne: Grocjusz ośmielił się rozważać prawo naturalne „tak, jak gdyby Boga nie było”. Filozofowie wczesnego oświecenia (m.in. Hobbes, Locke, Montesquieu, Voltaire) byli może bardziej odważni, ale byli jednak deistami, toteż „Istota Najwyższa” w ich pismach wciąż odgrywa rolę uzasadnienia prawa naturalnego.
Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie najbardziej radykalnych zapatrywań na problem prawa naturalnego reprezentowanych przez częściowo zapomnianych i niedocenionych francuskich materialistów (La Mettrie, Diderot, Holbach, Mably, Condorcet). Wszyscy oni należeli do ruchu, określanego przez J. Israela jako „radykalne oświecenie”, toteż byli materialistami i ateistami, zaś naturę i prawo naturalne ujmowali jako coś zupełnie niezależnego od Boga czy innych bytów nadprzyrodzonych. W przeciwieństwie do ich starszych kolegów, ci radykalni filozofowie formułowali również postulaty równości (także wobec kobiet i mniejszości etnicznych), pełnej emancypacji i sprawiedliwości społecznej.
W tym tekście omawiana jest interpretacja prawa naturalnego w ramach radykalnego oświecenia, jak również niektóre polityczne konsekwencje tej interpretacji w czasie rewolucji francuskiej. Poglądy filozoficzne Diderota, Holbacha, Mably’ego czy Condorceta, silnie materialistyczne, postępowe i ateistyczne, były postrzegane jako politycznie niebezpieczne. Wszystkie rewolucyjne próby realizacji tych ideałów w praktyce społecznej i politycznej zakończyły się niepowodzeniem. Aczkolwiek zostały odrzucone, to jednak powróciły w XIX i XX wieku w ramach debaty nad prawami człowieka.
Słowa kluczowe: prawo naturalne, radykalne oświecenie, nowożytność, materializm, naturalizm etyczny
Język artykułu: polski
Opublikowano: Numer 4(25)/2020, s. 91-102.
DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2020.4.91
Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 296