rządy prawa

Goodbye, rządy prawa? Diagnoza i perspektywa

Prof. dr hab. Przemysław Kaczmarek

Uniwersytet Wrocławski

Abstrakt w języku polskim: W prezentowanym artykule staram się wykazać, że dualizm prawny dostarcza siatki pojęciowej dla badania kryzysu rządów prawa. Wykazując to, w pierwszej kolejności przedstawiam dualizm prawny, a następnie w jego świetle prezentuję legalny autorytaryzm oraz abusive judicial review. Dla opisu i wyjaśnienia tych form rządzenia nadają się ramy pojęciowe dualizmu prawnego w dwóch wariantach. Przedstawiają one dualizm prawny jako: a) działanie instrumentalne głównych aktorów życia publicznego, b) postawę społeczną, w której brakuje kulturowego imperatywu pozwalającego obywatelom identyfikować się z prawem. Z ustaleń zaprezentowanych w artykule wyłaniają się dwa podstawowe wnioski. Po pierwsze, legalny autorytaryzm oraz abusive judicial review opierają się na instrumentalizacji rządów prawa jako ideału politycznego. Po drugie, dualizm prawny jako postawa społeczna wskazuje, że niedostateczne uwzględnianie społecznego wymiaru prawa, ułatwiło ośrodkom politycznym kwestionowanie liberalnej wizji rządów prawa, przedstawianej przez jej oponentów jako rządy prawników, elit społecznych. Odpowiedzią na zarzut alienacji prawa w różnych konfiguracjach (konstytucjonalizm polityczny a konstytucjonalizm prawny) jest idea inkluzyjności, którą można wyrazić w różnych językach teoretycznych. Kontekstem dla przedstawianych ustaleń jest kryzys konstytucyjny, z którym mamy do czynienia również w polskim porządku prawnym. Dokumentacja empiryczna nie wyznacza metodyki badań w prezentowanym artykule. Realizuję w nim podejście, które można przyporządkować do społecznej teorii prawa (B.Z. Tamanaha).

Słowa kluczowe: rządy prawa, dualizm prawny, legalny autorytaryzm, rola sędziów

Język artykułu: polski

Opublikowano: nr 4(41)/2024, s. 53-65.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2024.4.53

Ściągnij plik: Download

Liczba ściągnięć: 118

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

„Tam i z powrotem” – the Rule of Law ujęte od źródeł aż po zastosowanie w orzecznictwie TSUE

Dr hab. Karolina M. Cern, prof. UAM

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Dr hab. Barbara Janusz-Pohl, prof. UAM

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Abstrakt w języku polskim: W niniejszej pracy stawiamy trzy tezy badawcze. W celu ich uzasadnienia zwięźle przywołujemy i dyskutujemy tezy dotyczące źródeł wyłonienia się pojęcia the Rule of Law (dalej jako RoL) w XII wieku w common law, które formułuje amerykański historyk konstytucjonalizmu Charles Howard McIlwain. Ponieważ jego teza o średniowiecznym rozróżnieniu na jurisdictio i gubernaculum została podjęta w pracach Gianluigiego Palombelli, toteż przywołujemy najważniejsze elementy i punkty argumentacji tego współczesnego włoskiego filozofa i teoretyka prawa w odniesieniu do RoL jako różnego od Rechtsstaat (dalej jako RS). Uwzględniając cechy historycznie ukształtowanego pojęcia RoL, analizujemy proces operacyjnego ujmowania RoL przez TSUE, a następnie definicję legalną RoL w Rozporządzeniu (EU, Euratom) 202/2092 Parlamentu Europejskiego z 16 grudnia 2020.

Słowa kluczowe: rządy prawa, praworządność (RoL); common law, jurisdictio i gubernaculum, państwo prawa (Rechtsstaat (RS), Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE)

Język artykułu: polski

Opublikowano: nr 4(41)/2024, s. 36-52

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2024.4.36

Ściągnij plik: Download

Liczba ściągnięć: 128

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Legalność jako zgodność z intencją prawodawcy. Rozumienie legalności w pracach Józefa Nowackiego

Prof. dr hab. Zygmunt TOBOR

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Abstrakt w języku polskim: Problematyka legalności stanowi jeden z najistotniejszych wątków w dorobku naukowym Profesora Józefa Nowackiego. Wyróżniał on dwa rozumienia legalności: mocniejsze, sprowadzające się do ustalenia zgodności zachowania z postanowieniami należycie ustanowionego przepisu i słabsze, gdy jedyną podstawą prawną jest nakaz kierowania się określoną oceną. W opinii autora koncepcja J. Nowackiego nie uwzględnia w należyty sposób rzeczywistych problemów z ustalaniem znaczenia tekstu prawnego, tj. problemów interpretacyjnych. Stwierdzenie, że legalność to zgodność z treścią przepisu przenosi bowiem ciężar ustaleń w tej materii na podmiot dokonujący jego interpretacji. Autor omawia dwa podejścia do wykładni prawa, tj. podejście eklektyczne, w którym zakłada się brak uniwersalnego kryterium poprawności wykładni i podejście kategoryczne, w którym zakłada się, że takie kryterium istnieje. Wskazuje, że jedynie podejście kategoryczne daje się pogodzić z ideą rządów prawa i rolą sędziów jako wiernych powierników (faithful agents) prawodawcy. Proponuje zatem, by jako kryterium poprawności wykładni przyjąć zgodność z intencją prawodawcy. W takim ujęciu znika potrzeba rozróżniania legalności w wersji mocniejszej i słabszej. Kwalifikacja zachowania jako legalnego lub nielegalnego następować będzie w oparciu o kryterium zgodności z intencją prawodawcy.

Słowa kluczowe: legalność, rządy prawa, interpretacja prawa, intencja prawodawcy

Język artykułu: polski

Opublikowano: Numer 3(36)/2023, s. 34-43.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2023.3.34

Ściągnij plik: Download Liczba ściągnięć: 148

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Interpretacja prawa do skutecznego środka prawnego w sprawach dotyczących wolności słowa w świetle zasady państwa prawa

Dr Vygantė Milašiūtė

Uniwersytet Wileński

Abstrakt w języku polskim: Artykuł koncentruje się na ochronie wolności słowa sędziów i prokuratorów, którzy korzystają z tej wolności w ramach swoich obowiązków zawodowych, aby promować rządy prawa, co niekiedy naraża ich na negatywne konsekwencje. Wychodząc od analizy wyroku ETPC w sprawie Kövesi v. Rumunia omówiono m.in. kwestie charakteru i wymogów jakościowych środka odwoławczego. ETPC wymaga skutecznych środków prawnych w tym zakresie, ale nie wyklucza jednoznacznie możliwości stosowania środków pozasądowych. UE z kolei wymaga stosowania sądowych środków odwoławczych, chyba że istnieją szczególne, oparte na prawie UE powody, które uzasadniają możliwość skorzystania z pozasądowego środka odwoławczego. Argumenty teoretyczne oparte na materialnej koncepcji państwa prawa przemawiają za koniecznością stosowania sądowego środka odwoławczego. Opracowanie stanowi uzupełnienie badań nad niezawisłością sędziowską w świetle zasady rządów prawa. Łączy analizę dorobku ETPC, regulacji prawa UE oraz perspektywę teoretyczną. [tłumaczenie Redakcja]

Słowa kluczowe: niezawisłość sędziowska, prokuratorzy, wolność słowa, rządy prawa, środek odwoławczy

Język artykułu: angielski

Opublikowano: Numer 2(31)/2022, s. 7-21.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2022.2.7

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 190

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Odejście od rządów prawa jako ugruntowanie biowładzy. Przykład legislacji polskiej uzasadnianej walką z pandemią wirusa COVID-19.

Dr hab. Arkadiusz Barut

Uniwersytet Wrocławski

Abstrakt w języku polskim: W niniejszym artykule autor interpretuje kryzys rządów prawa w Polsce w 2020 r., wywołany fenomenem określanym jako pandemia wirusa Covid-19 jako ugruntowywanie się biowładzy: wpływu idei i praktyk uzasadnianych wskazaniami nauk przyrodniczych na destrukcję paradygmatów uznawanych za dotąd fundamentalne dla tworzenia i stosowania prawa, to jest sprawiedliwości prawa w sensie formalnym.

Autor wychodzi z założenia, że tworzenie i stosowanie prawa musi opierać się na fronensis, „roztropności” w znaczeniu arystotelesowskim, to jest procesie intelektualnym, w którym dokonuje się rozumnej oceny nie tylko środków, ale i celów. Dzięki rozpoznaniu w tym samym akcie poznawczym zarówno celów jak i wiodące do nich środków, uzyskuje się możność rozróżnienie jednostkowych przypadków i wgląd w konkretne sytuacje. Fronetyczność prawa uzasadnia, a zarazem umożliwia uzyskanie przez niego cech, określanej jako jego sprawiedliwość w sensie formalnym – przewidywalności, nieretroaktywności, ogólności regulacji itd. Gdy natomiast prawo zostaje podporządkowane paradygmatom uzasadnianych naukami przyrodniczymi przestaje pełnić swoją funkcję. Biowładza wkracza one w sferę prawną jako dyskurs konieczności, uzasadniany prawami biologii, potrzebą fizycznej ochrony ludności, ewentualnie spełniania jej pragnień skierowanych na dobra materialne. Konieczność taka jest zaś przeciwieństwem sztuki wyważania dóbr, dostrzeżenia znaczenia formy i rytuału, rozróżniania poszczególnych przypadków, tego wszystkiego co chroni wolność i społeczną spontaniczność.

W artykule zjawisko to jest interpretowane poprzez odwołanie się do koncepcji autorów, którzy zidentyfikowali pojawienie się biowładzy (chociaż niekoniecznie tak ją nazywali) i mieli świadomość jej skutków, w szczególności w dziedzinie prawa. Koncepcje te, rozpatrywane z perspektywy aktualnych doświadczeń, układają się w całość, pozwalając wypracować pewien typ idealny biowładzy umożliwiający opisanie zjawisk prawnych których jesteśmy obecnie świadkami.

Celem artykułu jest analiza wpływu kryzysu określanego jako pandemia wirusa Covid-19 na prawo, nie jest nim natomiast ocena medycznych skutków rozprzestrzeniania się tego wirusa ani etyczna lub polityczna ocena działań uzasadnianych potrzebą jego zwalczania.

Słowa kluczowe: Covid – 19, pandemia, biowładza, rządy prawa, Foucault, Legendre, Agamben

Język artykułu: angielski

Opublikowano: Numer 3(28)/2021, s. 5-21

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2021.3.5

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 351

Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Sprawiedliwość tranzycyjna i kryzys konstytucyjny w Polsce w latach 2015-2019

Dr Michał Krotoszyński

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Abstrakt w języku polskim: W ciągu ostatnich czterech lat sytuacja w Polsce stała się przedmiotem zainteresowania międzynarodowych gremiów prawniczych przede wszystkich ze względu na kryzys konstytucyjny. Lata 2015-2019 były jednak także okresem powrotu do narzędzi rozliczeń z przeszłością, wśród których wymienić można usuwanie symboli komunistycznych z przestrzeni publicznej, zmianę modelu lustracji oraz dalsze obniżenie emerytur funkcjonariuszy i pracowników organów bezpieczeństwa państwa PRL. W artykule stawiam tezę, że sfery te są ze sobą wzajemnie powiązane, kryzys konstytucyjny ma zaś wymiar retrospektywny. Tekst zaczynam od przedstawienia mechanizmów sprawiedliwości tranzycyjnej dotyczących okresu komunistycznego wprowadzonych w Polsce w ostatnich czterech latach. Następne omawiam możliwe wyjaśnienia kryzysu konstytucyjnego i jego aspektów związanych z rozliczeniami z przeszłością. Analiza prowadzi mnie do wniosku, że dramatyczne zmiany ustrojowe, które współcześnie dotknęły Polskę, mogą być wyjaśnione zarówno w kategorii walki o władzę, jak i jako rezultat konfliktu pomiędzy zasadą rządów prawa i zasadą indywidualnej odpowiedzialności – a odwołaniem się do odpowiedzialności zbiorowej w celu zaspokojenia tego, co rządzący uznają za sprawiedliwość.

Słowa kluczowe: sprawiedliwość tranzycyjna, lustracja, dekomunizacja, kryzys konstytucyjny w Polsce, Sąd Najwyższy, rządy prawa, zasada szczerości

Język artykułu: angielski

Opublikowano: Numer 3(21)/2019, s. 22-39.

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2019.3.22

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 545

Ewolucja teorii rozumowania prawniczego Neila MacCormicka

Mgr Michał Sopiński

Uniwersytet Warszawski

Abstrakt w języku polskim: Podstawową tezą pracy jest stwierdzenie ewolucyjności (dwuetapowości) teorii rozumowania prawniczego Neila MacCormicka. Dlatego też została ona omówiona przy użyciu metody diachronicznej. Najpierw zaprezentowano podstawowe elementy teorii rozumowania prawniczego składające się na dzieło Legal Reasoning and Legal Theory (1978). Następnie spróbowano – na przykładzie Rhetoric and the Rule of Law (2005) przedstawić kluczowe zmiany, jakie na przestrzeni lat dokonały się w podejściu MacCormicka do zagadnień związanych z teorią rozumowania prawniczego. Najważniejszą z nich wydaje się stopniowa rewizja poglądów szkockiego filozofa dotycząca roli wnioskowania dedukcyjnego w procesie rozumowania sędziowskiego. Prowadzi ona do rozszerzenia logicznych aspektów teorii rozumowania prawniczego MacCormicka (sylogizm prawniczy) o aspekty retoryczne (argumentacyjność prawa) oraz etyczne (idea rządów prawa). Ewolucja teorii rozumowania prawniczego MacCormick może być uważana za modelowy przykład zmian zachodzących we współczesnej filozofii prawa

Słowa kluczowe: rozumowanie prawnicze, MacCormick, sylogizm prawniczy, retoryka, rządy prawa

Język artykułu: polski

Data otrzymania: 20.02.2018
Data akceptacji: 19.05.2018

Opublikowano: Numer 1(19)/2019, s. 63-78

DOI: https://doi.org/10.36280/AFPiFS.2019.1.63

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 517

Cztery zagadki o rządach prawa:Dlaczego? Co? Gdzie? I kogo to obchodzi? Część II

Prof. dr Martin Krygier

Uniwersytet Nowej Południowej Walii w Sydney

Abstrakt w języku angielskim: Central among the many obscurities that attend the rule of law are those named in the title of the article. The first part contains some preliminary remarks and attempt to answer the first question. This attempt is based on distinguishing to ways of understanding what rule of law is. By the first way rule of law is a theological concept, i.e. to know what it is we have to know its aims and by the second, anatomical one, the most important thing to understand it are rules and institutions that are usually conceived as its part. The authors holds a position that only the first way is appropriate and gives his own interpretation of aims of rule of law. This aim is legal reduction of the possibility of arbitrary exercise of power that is connected with four important reductions – of domination, of fear, of indignity, and of confusion.

Słowa kluczowe: rządy prawa, arbitralność, sprawowanie władzy, cele rządów prawa

Język artykułu: polski
Tłumaczenie: Katarzyna Mikołajczyk-Graj

Opublikowano: Numer 2(15)/2012, s. 5-19.

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 330

Cztery pytania o rządy prawa: Dlaczego? Co? Gdzie? I kogo to obchodzi? Część I

Prof. dr Martin Krygier

Uniwersytet Nowej Południowej Walii w Sydney

Abstrakt w języku polskim: Spośród wielu niejasności dotyczących rządów prawa centralnymi są te, które zostały wskazane w tytule artykułu. Pierwsza część tekstu zawiera wstępne uwagi oraz próbę odpowiedzi na pierwsze z tytułowych pytań. Próba to jest oparta na rozróżnieniu dwóch sposobów rozumienia, czym są rządy prawa. Zgodnie z pierwszym z nich, rządy prawa są pojęciem celowościowym, tj. by wiedzieć, czym one są, trzeba znać ich cel. Drugi ze sposobów, określony jako anatomiczny, wskazuje, że najważniejszym dla zrozumienia omawianego pojęcia jest poznanie reguł i instytucji, które zazwyczaj postrzega się jako składowe rządów prawa. Autor stoi na stanowisku, że tylko pierwsza droga jest właściwa oraz proponuje własną interpretację celów rządów prawa. Celem tym jest prawne ograniczenie możliwości arbitralnego sprawowania władzy. To natomiast związane jest z czterema ważnymi redukcjami: dominacji, strachu, upokorzenia i niepewności.

Słowa kluczowe: rządy prawa, arbitralność, sprawowanie władzy, cele rządów prawa

Język artykułu: polski
Tłumaczenie: Katarzyna Mikołajczyk-Graj

Opublikowano: Numer 2(3)/2011, s. 5-19.

Ściągnij plik: Download
Liczba ściągnięć: 636

Bibliografia:

Call Ch. (red.), Constructing Justice and Security after War, Washington 2007
Fleming J. (red.), Getting to the Rule of Law, NO MOS 54, New York 2011/11
Fuller L.L., The Morality of Law, New Haven 1969
Shklar J., Political Theory and the Rule of Law w: Hoffman S.(red.), Political Theory and Political Thinkers, Chicago 1998
Golub S., A House Without Foundations w: Carothers T. (red.), Promoting the Rule of Law Abroad, Washington 2006
Holmes S., Judicial Independence as Ambiguous Reality and Insidious Illusion w: Dworkin R. (red.), From Liberal Values to Democratic Transition. Essays in Honor of János Kis, Budapest 2004
Jacoby W., Priest and Penitent: The European Union as a Force in the Domestic Politics of Eastern Europe, “East European Constitutional Review” 1999/8
Jensen E., Heller T. C. (red.), Beyond Common Knowledge. Empirical Approaches to the Rule of Law, Stanford 2003
Krygier M., Approaching the Rule of Law, w: Mason W. (red.), The Rule of Law in Afghanistan: Missing in Inaction, Cambridge 2010
Krygier M., Ethical Postivism and the Liberalism of Fear, w: Campbell T., Goldsworthy J. (red.), Judicial Powers, Democracy and Legal Positivism, Aldershot 2000
Krygier M., The Grammar of Colonial Legality: Subjects, Objects, and the Australian Rule of Law, w: Brennan G., Castles F.G. (red.), Australia Reshaped: 200 Years of Institutional Transformation, Cambridge 2002
Krygier M., The Rule of Law: An Abuser’s Guide, w: Sajó A. (red.), The Dark Side of Fundamental Rights, Utrecht 2006
MacCormick N., Waldron J., Rhetoric and the Rule of Law, Oxford 2005
Magalhães P., The Politics of Judicial Reform in Eastern Europe, “Comparative Politics” 1999/1
Miller P.N. (red.), Political Writings, Cambridge 1993
Oakeshott M., Political Education w: Rationalism in Politics and Other Essays, Indianapolis 1991
Palombella G., Walker N. (red.), Relocating the Rule of Law, Oxford 2009
Palombella G., The Rule of Law as an Institutional Ideal w: Palombella G., Morlino L. (red.), Rule of Law and Democracy: Internal and External Issues, Leiden 2010
Peerenboom R., Human Rights and Rule of Law: What’s the Relationship?, “Georgetown Journal of International Law” 2005/36
Pettit Ph., Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford 1997
Poggi G., Durkheim, Oxford 2000
Reid J. Ph., Rule of Law, DeKalb 2004
Sannerholm R., Rule of Law after War: Ideologies, Norms and Methods for Legal and Judicial Reform, “Örebro Studies in Law” 2009/1
Selznick Ph., The Moral Commonwealth, Berkeley 1992
Trubek D., Santos A. (red.), The New Law and Economic Development: A Critical Approach, New York 2006
Upham F., The Illusory Promise of the Rule of Law, w: Sajó A. (red.), Human Rights with Modesty: The Problem of Universalism, Leiden-Boston 2004
Waldron J., Is the Rule of Law an Essentially Contested Concept (in Florida?), “Law and Philosophy” 2002/21
Waldron J., The Rule of Law and the Importance of Procedure w: Fleming J. (red.), Getting to the Rule of Law, NO MOS 54, New York 2011